با توجه به افزایش جمعیت، تغییرات اقلیمی، کمبود منابع آب، نیاز روز افزون به تولید گندم و تأمین غذا، بهبود بهره وری آب مصرفی گندم ضروری است. برای بهبود بهره وری آب مصرفی اولین گام، شناخت و تعیین مقدار آن می باشد. هدف از انجام این پژوهش تعیین بهره وری آب محصول گندم در اقلیم های سرد، معتدل و گرم استان کرمانشاه می باشد. براساس آمار سال زراعی 1400-1399 سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه و در اقلیم های ذکر شده به ترتیب شهرستان های سنقر، کرمانشاه و سرپل ذهاب دارای بیش ترین سطح زیر کشت محصول گندم بوده و به عنوان مناطق انجام پژوهش انتخاب شدند. به منظور انجام پژوهش حاضر 34 مزرعه تحت شرایط زارعین انتخاب و در طول فصل رشد حجم کل آب آبیاری هر یک از مزارع اندازه گیری شد. بارش مؤثر با استفاده از داده های نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی سینوپتیک به مزارع منتخب و رابطه USDA تعیین گردید. حجم آب مصرفی هر یک از مزارع منتخب در طول فصل رشد نیز از مجموع حجم کل آب آبیاری و بارش مؤثر محاسبه شد. پس از برداشت محصول و تعیین عملکرد گندم از تقسیم آن بر حجم آب مصرفی، مقدار بهره وری فیزیکی آب مصرفی هر یک از مزارع تعیین شد. سپس داده های به دست آمده در شهرستان های مورد مطالعه با استفاده از نرم افزار SPSS تحلیل آماری شد. نتایج حاصل نشان داد میانگین حجم کل آب آبیاری اندازه گیری شده در شهرستان های سنقر، کرمانشاه و سرپل ذهاب به ترتیب 5204، 5795 و 4236 مترمکعب در هکتار و میانگین حجم آب مصرفی گندم به ترتیب 6297، 7737 و 5844 مترمکعب در هکتار به دست آمد. میانگین عملکرد محصول گندم در شهرستان های ذکر شده به ترتیب 5799، 7082 و 4937 کیلوگرم در هکتار حاصل شد. میانگین بهره وری فیزیکی آب مصرفی گندم در شهرستان های ذکر شده به ترتیب 97/0، 95/0 و 86/0 کیلوگرم بر متر مکعب به دست آمد. بنابراین نتایج نشان داد که مقدار بهره وری فیزیکی آب مصرفی گندم در شهرستان سرپل ذهاب کمتر از دو شهرستان دیگر بود که مهم ترین دلیل آن کمتر بودن عملکرد گندم در این شهرستان می باشد. لذا می توان با مدیریت به زراعی و به نژادی شامل مدیریت تغذیه و کاشت ارقام پربازده در این شهرستان اقدام به افزایش عملکرد و نهایتاً افزایش بهره وری فیزیکی آب مصرفی گندم دست یافت.

مقدمه نقش آب در توسعه کشاورزی و رشد اقتصادی غیرقابل انکار است. عدم توازن بین عرضه و تقاضای آب در کشور، مدیریت منابع آب را به خصوص در بخش کشاورزی، با چالش روبرو ساخته است. یکی از مؤثرترین راهکارهای مقابله با بحران آب و افزایش کمی و کیفی تولیدات در بخش کشاورزی، توجه جدی به بهره وری آب و ارتقای آن با اعمال روش ها و سیاست های مناسب است. مفهوم بهره وری آب این است که با صرف کمترین مصرف آب، بهترین و بیشترین محصول را تولید کرد. بهره وری آب کشاورزی، یکی از مهم ترین موضوعاتی است که در سال های اخیر مورد توجه جدی مجامع علمی مرتبط با آبیاری و کشاورزی قرار گرفته است. اختلاف در بهره وری آب محصولات مختلف در سطح کشور و همچنین، در مقایسه با سایر کشورها با شرایط اقلیمی مشابه، نشان دهنده وجود پتانسیل برای افزایش بهره وری آب کشاورزی است. در این پژوهش، با بررسی های میدانی، اندازه گیری های صحرایی و تحلیل های سنجش از دوری به بررسی بهره وری محصولات زراعی و باغی پرداخته شده است.   مواد و روش ها در مرحله اول، وضعیت منابع آبی آبخوان شامل تغییرات سطح آب زیرزمینی و آب قابل برنامه ریزی آبخوان مورد بررسی قرار گرفت. سپس، آب مصرفی گیاهان زراعی از تفاضل بارندگی مؤثر و آب مورد نیاز گیاه (تبخیر-تعرق گیاه) محاسبه شد. در مرحله بعد، سطح زیر کشت آبخوان باشت با استفاده از تصاویر ماهواره سنتینل-2 در نرم افزار گوگل ارث انجین مورد بررسی قرار گرفت. عملکرد، تاریخ کشت و برداشت و تعداد دفعات آبیاری محصولات کشاورزی دشت از طریق تکمیل پرسش نامه توسط کشاورزان و کارشناسان مراکز خدمات جهاد کشاورزی بررسی شد. در مرحله بعد، نیاز آبی الگوی کشت فعلی با روش فائو پنمن-مانتیث محاسبه شد. در نهایت، با ارزیابی محصولات از نظر شاخص های بهره وری، میزان بهره وری محصولات مختلف تعیین شد.   نتایج و بحث وسعت آبخوان آبرفتی باشت، 45.5 کیلومترمربع به طول متوسط حدود 25 کیلو متر و عرض پنج کیلومتر محاسبه شد. حجم کل تخلیه و برداشت از منابع آب زیرزمینی در سطح محدوده 39.723 میلیون مترمکعب است. مقدار نفوذ در سطح آبخوان آبرفتی باشت 7.905 میلیون مترمکعب محاسبه شده است. با پیوستن جریانات خروجی شامل جریانات انتقالی از طریق جبهه های مختلف ارتفاعات به آبخوان، مجموعاً 20.377 میلیون مترمکعب آبخوان را تغذیه می نماید. محاسبات روش فائو پنمن- مانتیث نشان داد که نیاز آبی محصولات غالب آبخوان شامل مرکبات، گندم، جو، ذرت، کلزا، هندوانه، برنج، حبوبات و یونجه به ترتیب 9170، 5630، 4821، 7863، 5411، 9291، 20234، 5225 و 14083 مترمکعب بوده است. در مجموع، میزان آب مصرف شده توسط محصولات کشاورزی آبخوان باشت نزدیک به 45 میلیون مترمکعب بوده است که تقریباً معادل یک مترمکعب در هر مترمربع از سطح زیر کشت آبخوان بوده است که این میزان برداشت، 64/2 برابر آب قابل برنامه ریزی پیش بینی شده برای کشاورزی (17 میلیون مترمکعب) است.   نتیجه گیری الگوی کشت، تحت تأثیر عامل هایی نظیـر سـازگاری اقلیمـی محصـولات، پتانسیل های منابع آب و خاک، نیازهای منطقه، عرف و علایق مردم منطقه و ارزیـابی اقتصـادی و درآمد حاصل از تولید خواهد بود. هر نوع تغییر الگوی کشت، باید با لحاظ همه ملاحظات اجتماعی و اقتصادی و زیست محیطی صورت گیرد اما با توجه به شرایط موجود منابع آب هر نوع الگوی کشت (حتی با لحاظ بالا بودن درآمد) که سبب بالا رفتن میزان تخلیه نسبت به منابع تغذیه آبخوان شود، برای حیات آینده آبخوان خطر محسوب و موجب شور شدن منابع آب زیرزمینی و نشست آبخوان خواهد شد. کشت گیاهان پرمصرفی مانند ذرت دانه ای، با توجه به شرایط وخیم آبی منطقه باید متوقف شده و سرمایه گذاری بیشتری در جهت توسعه کشت محصولاتی مانند کلزا که با وضعیت آب وهوایی منطقه سازگاری بهتری دارند صورت پذیرد.

تخمین نسبتاً دقیق مقدار آب مصرفی، راندمان آبیاری و بهره وری آب محصولات زراعی در کشور از مهم ترین شاخص های کلیدی در برنامه ریزی های بخش کشاورزی است. هدف اصلی از نوشتار حاضر، بررسی نتایج اندازه گیری های انجام شده میدانی آب مصرفی و عملکرد گندم در شهرستان بهبهان در روش های مختلف آبیاری در طول یک فصل زراعی (1396-1395) و همچنین تعیین بهره وری آب مصرفی گندم در 32 مزرعه تحت مدیریت کشاورزان است. مقادیر اندازه گیری شده با مقادیر برآورد شده نیاز آبی خالص به روش پنمن-مانتیث (نیاز آبی به روز شده) و سند ملی مقایسه گردید. تعداد 15 مزرعه به روش سطحی، ده مزرعه به روش بارانی و هفت مزرعه به روش قطره ای آبیاری می شدند. عملکرد گندم در تمام مزارع اندازه گیری شده بین 2000 تا 6854 کیلوگرم در هکتار بود. بیش ترین بهره وری آب گندم در مزرعه ای با سامانه قطره ای به میزان 79/2 کیلوگرم بر مترمکعب محاسبه شد. راندمان کاربرد در مزارع مورد نظر بین 7/22 تا 7/99 درصد بود. نیاز آبی بر اساس سند به روز شده در مزارع از 4/373 تا 0/517 میلی متر ثبت شد. مقایسه میانگین نتایج در آزمون تی نشان داد که سامانه قطره ای با بهره وری آب 51/1 کیلوگرم بر مترمکعب، دارای بیش ترین بهره وری بوده و اختلاف معنی داری با دو سامانه بارانی و سطحی دارد که به ترتیب دارای بهره وری آب معادل 90/0 و 88/0 کیلوگرم بر مترمکعب بودند. محاسبه ضرایب همبستگی نشان داد که روند تغییرات حجم آب مصرفی با روند تغییرات شاخص راندمان کاربرد و بهره وری آب روندی غیرهمراستا و معنی دار در سطح یک درصد را نشان می دهد.

در شرایط خشکسالی و کمبود آب در کشور برآورد میزان آب آبیاری و بهره وری آب در باغات از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این مقاله به بررسی اولویت کشت درختان بادام و گردو از دیدگاه آب مصرفی و بهره وری آب با توجه به اهمیت اقتصادی این درختان در تامین معیشت باغداران در منطقه اسفندقه استان کرمان پرداخته شده است. باغ مورد مطالعه در روستای کوران واقع شده است، در آنجا روش آبیاری سطحی و آب آبیاری باغات از طریق رودخانه دائمی گیشکی تأمین می شود. در طول مسیر رودخانه بهره برداران با استفاده از کانال های انشعابی آب را به استخر های ذخیره آب و کانال های آبرسان باغ ها انتقال می دهند. در این تحقیق نیاز آبی بادام و گردو در منطقه مورد نظر از معادله هارگریوزسامانی با معین بودن ضریب گیاهی تعیین شد و مقدار آب آبیاری کاربردی توسط کشاورز با استفاده از حجم آب استخر ذخیره و سطح زیر کشت درختان محاسبه گردید، سپس کمبود یا مازاد آبیاری توسط کشاورز تعیین گردید. بهره وری آب در شرایط فعلی آبیاری منطقه برای درخت بادام و گردو به ترتیب 6/0 و 27/0 کیلوگرم بر متر مکعب محاسبه شد. بهره وری آب در شرایط کمبود آب برای درختان بادام و گردو به ترتیب 14 درصد بیش تر و 10 درصد کم تر نسبت به شرایط آب کافی تعیین شد. ضریب حساسیت بادام به تنش خشکی 47 درصد کم تر از ضریب حساسیت گردو به تنش خشکی بدست آمد. همچنین بهره وری اقتصادی حاصل شده برای درختان بادام 8/1 برابر گردو است. بنابراین طبق نتایج این پژوهش کاشت درختان بادام از لحاظ مقدار آب مصرفی و بهره وری اقتصادی آب در شرایط کمبود آب و یا آب کافی در منطقه اسفندقه در شرایط خشکی نسبت به درختان گردو در اولویت است.

کشت برنج در ایران بیشتر به صورت غرقاب با استفاده از ارقام برنج آبی بوده که در این روش کشت، آب و کود نیتروژن به مقدار زیادی مصرف می شود. از سوی دیگر، سختی کار، همراه با هزینه های بسیار زیاد آماده سازی زمین، از معضلات کشت برنج در کشور به شمار می رود. بنابراین برای ارزیابی روش های مختلف کشت و با هدف صرفه جویی در مصرف آب، کود نیتروژن و ارتقای بهره وری آب در کشت برنج، آزمایشی به صورت کرت های دوبار خرد شده در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار با استفاده از رقم جدید برنج به نام کشوری، در سال زراعی 1393 در معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور (آمل) انجام شد. در این تحقیق فاکتور اصلی شامل دو روش کشت نشایی در بستر سنتی (گل خراب شده) و هوازی (بدون گل خرابی)، و فاکتور فرعی شامل چهار سطح آبیاری (70، 100، 130 درصد تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A و آبیاری غرقابی) و فاکتور فرعی فرعی با چهار سطح نیتروژن (صفر، 80، 120 و 160 کیلوگرم در هکتار) بود. نتایج نشان داد که اثر روش کشت بر آب مصرفی و بهره وری آب و اثر فاکتور آبیاری و نیتروژن بر آب مصرفی، بهره وری آب، عملکرد و صفات مرتبط با عملکرد، از نظر آماری در سطح یک درصد معنی دار بود. روش کشت هوازی موجب صرفه جویی در مقدار آب مصرفی و افزایش بهره وری آب به ترتیب به مقدار 7.95 و 29.11 درصد شد. به علاوه عملکرد و بهره وری آب، با افزایش مقدار مصرف کود نیتروژن، به صورت معادله خطی افزایش یافت. با توجه به اثرات متقابل تیمارها، مصرف آب آبیاری معادل 130 درصد تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A و میزان کود مصرفی برابر با 120 کیلوگرم نیتروژن خالص از منبع اوره با داشتن عملکرد مطلوب و صرفه جویی در مصرف آب و نیترو ژن به ترتیب به مقدار 8.9 درصد و 33 درصد، بهترین تیمار در این پژوهش شناخته شد.